Alkohol og helse

Snakk med pasientane dine om rus.

Nettressurs for tilsette i helse- og omsorgstenestene i kommunen, i NAV og i spesialisthelsetenesta (snakkomrus.no)

Element i utgreiing

I utgreiing av risikofylt alkoholforbruk er samtalar hovuddelen, men blodprøver og medisinske tilstandar er viktige element.

Alle legar bør snakke om alkoholvanar med pasientane sine. Det er viktig å vere klar over at utgreiing så vel som behandling alltid må vere frivillig (med unntak av gravide). Eit positivt resultat vil krevje motivasjon og vilje frå personen det gjeld.

Utgreiinga kan starte som eit ledd i undersøking av eit symptombilde eller på grunnlag av ein meir generell helsekontroll eller screening. Screeninga kan gå føre seg hos fastlege, på legevakta, i akuttmottaket, poliklinisk eller i bedriftshelsetenesta. Screeningskjema bør nyttast omgåande som inngang til ein motiverande samtale om alkoholbruk. Dette har vist seg å kunne redusere alkoholbruk på kort og lengre sikt.

For å gi eit rett bilde av risikofylt alkoholbruk blir AUDIT, som er utvikla av Verdshelseorganisasjonen, rekna å gi det beste resultatet. AUDIT er eit sjølvrapporteringsskjema for å identifisere problem med alkohol. Skjemaet inneheld 10 spørsmål som kartlegg mengde og hyppigheit, antyding om avhengnad og negative konsekvensar av alkoholbruk.

Dersom du er usikker på om du drikk for mykje eller du opplever problem i samband med alkoholinntak, kan du få hjelp av fastlegen til å endre drikkevanane dine. For mange vil ein samtale med fastlegen vere det første steget på veg til å få greie på om du drikk på ein helseskadeleg måte. Saman kan de finne tilbod og oppfølging som passar for deg og som kan bidra til at du får hjelp der du bur.

Alle fastlegar bør snakke med pasientane sine om alkoholforbruk. Målet for ein slik samtale er alltid å identifisere eit risikofylt alkoholforbruk, ikkje å avdekke alle alkoholforbruk. Når ein vurderer dette, er det viktig å bruke skjønn og vere klar over at alle aukar i mengde og frekvens fører til auka sjukdomsrisiko. Individuelle faktorar, som for eksempel høgde, vekt, alder og helsetilstand, avgjer kor stor mengde som er eit risikofylt forbruk. Generelt er det viktig å vere klar over at eit stigande forbruk over tid kan tyde på avhengnad.

Pasientar som kjem til akuttmottaket får, dersom dei er stabile og i stand til å svare, spørsmål om alkoholforbruket sitt. Det er fordi alkohol kan vere årsak eller medverkande årsak til ei rekke tilstandar, både akutte og kroniske. Eksempel på dette er kramper, svimmelheit, fall, brystsmerter, hjarterytmeforstyrringar og hjartesvikt. Det førekjem ofte symptom frå fordøyingssystemet, hormonforstyrringar og ernæringssvikt hos storforbrukarar av alkohol.

Alle organ blir påverka av alkoholen direkte eller indirekte. Det betyr at for å sikre rett behandling til rett pasient er informasjon om alkoholforbruk svært viktig.

Legen stiller deg derfor følgande spørsmål når du blir lagd inn:

1. Når drakk du alkohol sist?
2. Kor mykje alkohol drikk du vanlegvis i løpet av ei veke?
3. Kor mykje alkohol drikk du vanlegvis når du drikk?  

Ungdom

Dersom du er under 20 år og kjem til sjukehuset på grunn av stort alkoholinntak, kan du få tilbod om oppfølging. Dersom du ønsker oppfølging, formidlar vi kontakt med aktuelle instansar, for eksempel helsesøster ved skolen du går, Helsestasjon for ungdom, BUP-poliklinikk eller TSB-poliklinikk.

Vaksen

Dersom du kjem til sjukehuset på grunn av stort alkoholinntak, kan vi vise deg til oppfølging i spesialisthelsetenesta om du ønsker det. Om du tidlegare har gått til behandling for overforbruk av alkohol, kan vi vere behjelpelege med å ta opp igjen kontakten.

Heimesjukepleie er eit tilbod til personar som har eit særleg hjelpebehov på grunn av sjukdom eller funksjonshemming og kor hjelpebehovet kan varetakast i heimen. Heimesjukepleia har brukarar i alle aldrar, men den største gruppa er personar over 67 år.

Med eit aukande tal eldre som drikk meir alkohol enn før, vil heimesjukepleia stadig møte fleire brukarar med ulike helsemessige plager som følge av alkohol. Nedsett allmenntilstand eller funksjonssvikt hos eldre kan vere forårsaka av uheldig bruk av alkohol og/eller medikament.

Heimesjukepleia jobbar tverrfagleg og vil, i situasjonar der det er nødvendig, samarbeide med fastlege, ruskonsulent og/eller psykiatrisk heimesjukepleiar. Målet med det er å tilby gode tiltak til problema, oppnå helsegevinst og auka livskvalitet.

Her er ei oversikt over ulike sjukdommar og plagar der alkoholforbruk kan vere ei viktig årsak. Det er avgjerande for rett val av behandling at legen kartlegg alkoholforbruket ditt.

Redusert immunforsvar

• hyppige infeksjonar
• langvarige luftvegsinfeksjonar, lungebetennelse (pneumoni)
• komplikasjonar ved kirurgisk behandling

Sjukdommar i fordøyingssystemet

Høgt alkoholforbruk kan påverke alle organ i fordøyingskanalen:

• Mage- og tarmplager; sure oppstøytar og betennelse i matrøyr kan vere ei direkte følge av alkohol.
• Auka førekomst av matrøyrbetennelse (øsofagitt) og kreft i matrøyret (øsofaguscancer).
• Betennelse i magesekken (alkoholisk gastritt), blant anna på grunn av auka syreproduksjon.
• Auka risiko for magesår (ulcussykdom), da førekomsten av bakterien Helicobacter pylori (som forårsakar magesår) aukar.
• Kronisk diaré, blant anna på grunn av redusert proteininntak (fordi alkohol blir føretrekt framfor eit balansert kosthald) og mangel på vitamin, mineral og sporstoff (på grunn av redusert opptak av væske og næringsstoff i tarmen og auka utskiljing).
• Mangelsjukdom, for eksempel relatert til auka nedbryting og reduserer opptak av vitamin B.
• Alkohol er saman med gallesteinsjukdom den viktigaste årsaka til akutt betennelse i bukspyttkjertelen (pankreatittar), og heile 60–80 prosent av kroniske pankreatittar er relatert til eit vedvarande høgt alkoholforbruk.

Hjarte- og karsjukdommar

• hypertensiv hjartesjukdom
• iskemisk hjartesjukdom (angina pectoris og hjarteinfarkt)
• hjerneslag (bløding og blodpropp)
• hjarterytmeforstyrringar

Auka førekomst av kreftsjukdom

• kreft i munnhòle, svelg (nasopharynx, pharynx og oropharynx) og matrøyr
• kreft i tjukktarm og endetarm
• kreft i levra
• brystkreft hos kvinner

Svekt psykisk helse

Alkoholbruk kan vere utløyst av og føre til psykiske helseplager. Angst og depresjon er særleg hyppige følgetilstandar ved overforbruk av alkohol. I mange tilfelle kan det vere vanskeleg å skilje om psykiske lidingar er årsak til eller kjem som følge av alkoholforbruket. Mange opplever at psykiske problem blir lindra ved å drikke alkohol, men dette er berre på kort sikt. På lengre sikt forverrar alkohol dei fleste psykiske problem.

På kort sikt:

Du utset deg i langt mindre grad for risiko for sjukdom og skade.

På lang sikt:

• Ved å drikke mindre kan du få eit betre immunsystem. Dei som drikk mykje, har ein tendens til lettare å få infeksjonar.

• Å kutte ned på drikkinga kan gi deg eit generelt betre humør. Det er ein samanheng mellom å drikke mykje alkohol og depresjonar. Ein bakrus kan ofte få deg til å kjenne deg langt nede. Om du allereie kjenner deg deprimert, kan det å drikke alkohol gjere det verre.

• Å drikke alkohol kan påverke søvnen din. Du kan sovne fortare med alkohol, men det hindrar deg i å sove djupt og godt.

• Alkohol kan ha innverknad på dømmekraft og åtferd. Du kan oppføre deg irrasjonelt og aggressivt om du drikk mykje. Kutter du ned på drikkinga, kan du få meir kontroll på deg sjølv.

• Generelt anbefaler vi at du oppsøker lege når venner, nokon i familien eller på jobben fortel deg at dei er bekymra for deg eller seier at dei synest du drikker for mykje.

Behandling av risikofylt alkoholforbruk har som hovudmål å hjelpe deg å redusere alkoholinntaket eller å avstå frå alkohol.

Dette inneber blant anna at du

• lærer å kjenne igjen trongen til å drikke alkohol og klare å stå imot denne

• lærer å stå imot sosialt press til å drikke alkohol

• endrar helsevanar og livsstil, for eksempel forbetrar kosthald og søvnvanar, held deg unna personar som du ofte drikk saman med og unngår stader og hendingar der det blir drukke

• lærer å utfordre tankar som «eg fortener ein drink», «eg treng ein drink for å passe inn / ha det moro / takle stress»

• etablerer eit støtteapparat og lærar korleis du skal be om hjelp og støtte frå andre, for eksempel frå medlemmer i sjølvhjelpsgrupper og fellesskapar som Anonyme alkoholikarar (AA)

• lærer å takle normale kjensler som sinne, angst, keisemd, depresjon og stressfaktorar utan å bruke alkohol for å lindre desse

• oppdagar og meistrar varselsignal om tilbakefall før du drikk alkohol

Høgt inntak av alkohol kan føre til ein akutt forgiftingstilstand. Slik akutt forgifting blir kalla intoksikasjon eller intox. Alkoholforgifting kan gi forbigåande mentale forstyrringar og nedsett koordineringsevne. Tilstanden går vanlegvis over av seg sjølv, men alvorlege forgiftingar kan krevje intensiv behandling.

Alkoholforgifting ligg føre når mengda alkohol som ein person drikk overskrid toleransen til personen for alkohol. Dette medfører mentale og fysiske forandringar. Vi skil mellom mild, middels, stor og alvorleg grad av alkoholforgifting.

Mild alkoholpåverknad

Lukt av alkohol, lett åtferdsvanske med påverka funksjons- og reaksjonsnivå eller lett koordinasjonsforstyrring.  

Middels alkoholpåverknad

Lukt av alkohol, moderat åtferdsvanske med påverka funksjons- og reaksjonsnivå eller moderate koordinasjonsproblem.  

Stor alkoholpåverknad

Stor åtferdsvanske med påverka funksjons- og reaksjonsnivå, store koordinasjonsproblem og nedsett samarbeidsevne.

Alvorleg alkoholpåverknad

Sterkt nedsett funksjons- og reaksjonsnivå, alvorlege koordinasjonsproblem og manglande samarbeidsevne.

Dei mest alvorlege komplikasjonane er:

• koma
• krampar
• nedsett pustefunksjon

Behandling av alkoholforgifting

Dei fleste personar med alkoholforgifting kan bli behandla i heimen. Det er avgjerande at dei blir passa på og ikkje overlatne til seg sjølve i hjelpelaus tilstand.

Behandling ved mild og middels alkoholforgifting

• Fjern tilgjengeleg alkohol. Motiver personen til å drikke vatn/alkoholfri drikke.
• Sørg for at personen er trygg mot å skade seg sjølv eller andre. Det vil seie unngå fall og kontakt med farlege maskiner eller køyretøy.
• Ingen medikament påskyndar det å bli edrue. Kaffi eller kald dusj har berre ein svært forbigåande effekt.
• Vurder om personen treng tilsyn.

Behandling ved stor alkoholforgifting

• Finn ut om det berre er alkohol som har blitt inntatt.
• Forsikre deg om at personen er lett å vekke ved å snakke til han/henne eller risa lett i han/henne.
• Vurder om tilstanden kan komme av ein underliggande sjukdom eller skade. Sjå særleg etter teikn på hovudskade.
• Nokon må passe på vedkommande, slik at ein er sikker på at tilstanden betrar seg, eller at medisinsk hjelp kan skaffast om nødvendig. Om ingen kan ta på seg den oppgåva, bør ein ta kontakt med legevakt.

Førstehjelp ved alvorleg alkoholforgifting

• sikre frie luftvegar
• ringe 113
• dersom sløva person kastar opp, sikre at ikkje oppkastet går i lunga  

Alkoholisk leverskade er skade på levra som kjem av stort og langvarig alkoholforbruk. Skaden kan føre til feittlever, seinare alkoholisk leverbetennelse (hepatitt) og skrumplever (levercirrhose). Nesten alle som har eit høgt alkoholforbruk over ein periode får feittlever, men om lag 20-30 prosent utviklar avansert leversjukdom.

Det er fleire teikn på leversjukdom. Dei fleste pasientane vil som regel på førehand ha hatt framståande symptom som kan knytast til leversjukdommen. Slike symptom kan vere gulaktig hud (gulsott), raudheit i handflata, utvida blodårar på overflata av buken (caput medusae), typisk utslett på brystkassa (spider nevi) og auka mageomfang som følge av væskesamling i buken (ascites).

Behandling av alkoholisk leverskade:

• erkjenne tilstanden
• handtere komplikasjonar
• sette i gang tiltak mot alkoholavhengnad

Ein kan som regel gå ut frå at alkoholavhengige personar lid av mangel på Tiamin (vitamin B1), fordi opptaket i tarmen av dette vitaminet er sterkt avgrensa under og straks etter ein periode med høgt alkoholforbruk og feilernæring. Tilstrekkeleg matinntak utelukkar derfor ikkje ein mangeltilstand. Tiaminnivået er ofte lågt hos alkoholikarar, og mangel på dette viktige vitaminet kan føre til Wernickes encefalopati , ei forstyrring som lammar augerørslene og etter kvart gir alvorleg hjerneskade.

Behandling av tiaminmangel:

• erkjenne tilstanden
• gi tiamin (blir gitt i sprøyteform intramuskulært kvar tredje månad)
• sette i gang tiltak mot alkoholavhengnad

Åreknutar i matrøyret (øsofagusvaricer) kjem av langtkommen leversjukdom. Vener i veggen på matrøyret blir utvida og dannar åreknutar på grunn av stiv lever (levercirrhose). Dersom det oppstår blødingar frå åreknutane, kan det vere livstruande. For å forhindre tilbakefall av åreknutar er det viktig at pasienten sluttar å drikke alkohol.

Behandling av åreknutar i matrøyret

• erkjenne tilstanden
• utføre lokal strikking eller liming av åreknutane
• starte tiltak mot alkoholavhengnad

Alkohol er det rusmiddelet som kan gi dei mest kompliserte avrusingsforløpa, fordi alkohol kan gi frå lette til svært alvorlege abstinensar. Sidan det er vanleg å bruke alkohol, skjer det tusenvis av ukompliserte «avrusingar» dagleg. Spennet i symptom er frå «dagen-derpå-hodepine» til abstinensframkalla forvirringstilstandar (delirium tremens) og dødsfall.

Når ein person har eller kan få alvorlege symptom på abstinens, er det nødvendig med behandling i helsevesenet. Nokre personar søker hjelp etter problematisk/langvarig alkoholbruk, men det er også vanleg å plutseleg slutte å drikke, enten fordi ein har gått tom for drikkevarer eller på grunn av innlegging på sjukehus som følge av ein annan tilstand.

Klinisk inndeling av alkoholabstinens

Alle symptom treng ikkje å førekomme og grensene er glidande.

• Mild: Uro, angst, søvnløyse.
• Moderat: Meir uttalte psykiske symptom, skjelving, sveitting, hovudverk, kvalme, hjartebank og høgt blodtrykk.
• Alvorleg: Sterk uro, forbigåande hallusinasjonar, sterk skjelving, kvalme og oppkast. Allmenntilstanden til pasienten er klart nedsett.
• Komplisert: Nærværet av delir (akutt forstyrring av bevisstheitsnivå) eller komplikasjonar som generelle kramper, høg kroppstemperatur eller påverking av hjartekretsløpet.

Teikn på abstinens

Symptom på abstinens kan oppstå hos alkoholavhengige frå to timar etter drikkestopp og det kan skje før promillen har nådd null. Tilstanden kan kompliserast med abstinenskrampar eller tilstand prega av forvirring. Under eller etter avrusinga kan det komme fram symptom på sjukdommar i nervesystemet. Desse kjem som følge av alkoholmisbruk med påverking på nervesystemet.

Mange personar med eit stort alkoholbruk kan slutte å drikke utan vesentlege symptom på abstinens. Kroppslege avrusingsplager ved alkoholabstinens varer vanlegvis ikkje meir enn éi veke.  

Behandling av abstinens

Ved mild og nokre gonger ved moderat abstinens, kan skjerming for lyd/lys og enkle former for avdemping vere tilstrekkelege.

Ved moderat, alvorleg og komplisert abstinens er behandlinga i tillegg medikamentell. Målet er å fremje søvn og redusere angst og ulike plagsame, til dels farlege, symptom.

Mykje tyder på at alvoret av symptoma aukar for kvar ny abstinensperiode. Medikamentell behandling kan førebygge alvorlege somatiske komplikasjonar.

Behandling i poliklinikk versus døgnbehandling

Poliklinisk behandling er forsvarleg ved lette til moderate abstinenssymptom. Nokre alkoholavhengige kan få alvorlege abstinensreaksjonar. I så fall er avrusing i institusjon nødvendig. Somme vil også trenge døgnopphald for ikkje å avbryte abstinensbehandlinga si ved å drikke alkohol.

Under eller etter avrusinga kan ein sjå komplikasjonar av alkoholoverforbruk som for eksempel gløymskheit (kognitiv svikt / demens) og påverking av nervesystemet som balanseproblem, nomenheit og gangproblem (sjukdom i veslehjernen, det perifere nervesystemet). Det er viktig å vere klar over desse komplikasjonane, som ofte er varige, slik at dei kan behandlast best mogleg.

Delirium er ein tilstand med akutt forstyrring av bevisstheitsnivå, som blir forårsaka av ulike medisinske tilstandar med høgt alkoholinntak som ein av dei. Ved feber eller uklare symptom må infeksjon alltid utelukkast som medverkande årsak til alkoholisk delirium.

Fullt delirium tremens førekjem hos fem prosent av dei som har alkoholabstinens, og oppstår 48 til 96 timar etter siste alkoholinntak. Alkoholisk delirium blir kjenneteikna av redusert bevisstheit, kognitiv (mental) svikt, rask utvikling og svingande forløp. Ofte førekjem uttalte hallusinasjonar og vrangførestillingar, agitasjon, kramper, høg kroppstemperatur, alvorleg rask hjarterytme og høgt blodtrykk. Tilstanden er potensielt livstruande og skal behandlast i sjukehus.

Behandling av alkoholisk delirium

• sikre ro og skjerming og realitetsorientere
• sikre søvn og redusere angst
• gi væske og elektrolyttar
• gi medikamentell behandling

Avrusing inneber å stoppe inntaket av alkohol. Fasen er tøff og krev motivasjon og viljestyrke. Ofte må behandlinga gjennomførast i spesialisthelsetenesta. Under avrusinga blir medisinar doserte varsamt for å unngå abstinenssymptom. Dei blir gradvis trappa ned. Dette tar vanlegvis frå nokre få dagar til ei veke.

Innlegging til avrusing

Personar med alkoholavhengnad eller eskalerande bruk av alkohol er aktuelle å legge inn til avrusing, særleg der det er stor fysisk eller psykisk risiko ved framleis bruk. Du må vere over 18 år. Du bør vere motivert for endring og forvente å bli betre ved ei rask innlegging.

Dersom anna behandling ikkje har vore tilstrekkeleg, bør pasientar alltid vurderast for medikamentell støtte. Dersom alkoholavhengnaden utgjer ein betydeleg belastande faktor for behandlinga, bør det vurderast medikament som kan redusere «craving» (sterk trong til å fortsette å drikke alkohol). Det same gjeld pasientar med tilbakefallsproblem.

Det finst så langt ingen studiar som samanliknar medikamentell og psykososial behandling. Studiar som undersøker kombinasjon av dei to behandlingstypane versus monoterapi gir blanda resultat. Behandlingstilnærminga må derfor avgjerast etter behandlars kompetanse og målsettinga til pasienten med terapien. Erfaring tilseier best resultat med ei kombinasjonsbehandling. Sjå meir på Lommerus (ein guide for helsepersonell til behandling av rusmedisinske problemstillingar, laga av Helse Bergen).

Når du blir skriven ut frå sjukehuset skal du få med deg ei epikrise (utskrivingsrapport). Epikrisa blir også send til den som har tilvist deg / fastlegen din innan sju dagar etter utskriving. Om du har behov for oppfølging etter behandling, skal det komme tydeleg fram av epikrisa. I nokre tilfelle skal sjukehuset tilvise deg vidare.

Eksempel på tekst i epikrise

«Pasienten har under opphaldet fått råd og rettleiing vedrørande alkoholforbruk, med bakgrunn i opplysningar frå pasient, funn i blodprøver og tidlegare journal. Pasienten har hatt samtale om alkoholbruken sin og fått informasjon om ulike hjelpetiltak som kan bidra til å oppnå helsegevinst. Pasienten er oppfordra til å ta kontakt med fastlegen sin for vidare oppfølging.»

Personar med erkjent overforbruk av alkohol (skadeleg eller avhengnadsmessig), kan ha nytte av å finne gode meistringsstrategiar.

«Planen min» er eit hjelpemiddel der personen, saman med helsepersonell, går gjennom kva faresignal han/ho skal vere merksam på, finn strategiar og løysingar for vanskelege situasjonar og tenker over kven som kan kontaktast dersom det blir vanskeleg å etterleve desse. Planen kan utarbeidast både i spesialist- og kommunehelsetenesta. «Planen min» finst også som app (Minplan).

Helsepersonell har plikt til å vurdere om personar med eit risikofylt alkoholforbruk oppfyller helsekrava til å køyre bil eller anna motorkøyretøy. Dersom dei vurderer at du ikkje er i stand til å køyre for eksempel bil, skal dei gi deg munnleg og skriftleg informasjon om dette, og dessutan informere Statsforvaltaren (tidlegare Fylkesmannen). Helsepersonell skal også informere fastlegen din gjennom epikrisa.